Historia Bazyliki
Bolesław Śmiały uposażył kasztelanią pułtuską biskupstwo płockie w II połowie XI w. W połowie XIII w. miała miejsce pierwsza lokacja miasta.Około1340 r. bp Klemens nadał miastu prawo chełmińskie. Osada powstała prawdopodobnie na terenie dzisiejszego Starego Miasta; tam również istniał pierwotny kościół p. w. NMP, być może kamienny, sięgający XI w.
Znajdujący się na podgrodziu, w widłach odnóg Narwi, kościół św. Marii Magdaleny (wzmiankowany ok. 1230 r.) pełnił rolę parafialnego dla miasta i okolicy aż do chwili zbudowania kolegiaty (1449). Być może była to pierwotnie niewielka, murowana świątynia; natomiast istniejącą do dziś budowlę pod tym wezwaniem wzniósł bp P. Gamrat (1538) w kształcie rotundy z absydą. Kaplica posiadała sklepienie i cala pokryta była malowidłami. Po zniszczeniach wojennych odbudowana stanowiła obiekt muzealny. Obecnie pełni funkcję pierwotnego przeznaczenia, czyli jest miejscem kultu. Organizowane są w niej często wystawy malarskie. Obiekt jest bardzo urokliwy i niektórzy zakochani wybierają go na miejsce błogosławienia ich na wspólną drogę życia.
Kolegiatę p. w. Zwiastowania NMP erygował bp Paweł Giżycki (05.02.1449). Jej budowniczym był zapewne Szymon, który kierował również pracami przy katedrze płockiej w 1443 r. Wzniósł on jednonawową świątynię ze znacznie niższym prezbiterium. Później dobudowano do nawy trzy kaplice: z fundacji burmistrza Jakuba Poddembka (1453), Mikołaja Węża z Dobrzankowa, wojewody mazowieckiego (ok. 1480) oraz bp. Piotra z Chodkowa. Bp E. Ciołek z pomocą mieszczan i dziekana kapituły ufundował dwie wieże na frontonie i kaplicę między nimi (1507). Największe zmiany w kościele zaszły w połowie XVI w. Jan Baptysta z Wenecji, który poprzednio pracował przy katedrze płockiej. Wenecjanin zbudował sklepienie zdobione freskami, kaplicę po prawej stronie prezbiterium (obecnie kaplica Najświętszego Sakramentu ), w której umieszczono grobowiec bp. A . Noskowskiego, oraz zakrystię i kapitularz. Zapewne wówczas połączono ścianami istniejące kaplice, które utworzyły nawy boczne i zbudowano obecne główne wejście. W 1613 r. kolegiatę zniszczył pożar; po odbudowie otrzymała ona barokowe wyposażenie , które uległo zmianie w XVIII w., gdy bp Ludwik Załuski ufundował pomniki (epitafia) swoim krewnym. Ok. 1840 r. obniżono wieże oraz przeprowadzono remonty dachów i okien. W czasie ostatniej wojny kościół doznał drobnych uszkodzeń, m. in. uległo zniszczeniu pokrycie dachu. Przeprowadzone po wojnie prace renowacyjne wydobyły w nawach bocznych gotyckie sklepienia.
W 1975 r. kolegiata uzyskała tytuł bazyliki mniejszej. Uroczystość ogłoszenia przywileju nadanego przez Pawła VI odbyła się 21 IX 1975.
Obecnie świątynia posiada ołtarz główny (XVIII w. ) z obrazem Zwiastowania NMP, ołtarz soborowy i 14 bocznych. W kaplicy Najświętszego Sakramentu znajduje się cenny obraz renesansowy (Zdjęcie z Krzyża). W innych ołtarzach umieszczone są obrazy z XVII-XVIII w. Organy pochodzą z XIX w. Kolegiata jako zespół architektoniczny jest cennym zabytkiem sztuki.
Kościół św. Piotra i Pawła, początkowo niewielki, pochodzi z fundacji bp. Andrzeja Noskowskiego. Budowę ukończono w 1570 roku. Rozbudowano go w 1583 roku, a po kolejnym pożarze miasta w 1646 roku przystąpiono do budowy nowej, obszernej, trójnawowej, do dziś istniejącej świątyni. Prace trwały dość długo: wieże ukończono dopiero w początkach XVIII wieku; w 1717 roku odbyła się konsekracja. Kościół spłonął wraz z cały prawie wyposażeniem podczas kolejnego pożaru miasta 21.07.1875 roku; wówczas runęło sklepienie. Odbudowano go w latach 1870-1880. Przed pożarem oprócz barokowego ołtarza głównego w skład wyposażenia wchodziło 10 ołtarzy bocznych, poświęconych świętym czczonym przez jezuitów, i kilkadziesiąt obrazów zdobiących ściany. W 1880 roku dach pokryto blacho, zakupiono dzwony, ołtarze i ławki. Argenteria zdołano uratować, lecz część ich sprzedano na koszta remontów.
Obecnie w ołtarzu głównym znajduje się obraz Zwiastowania NMP (mal. W. Gerson), po bokach zaś metalowe posągi św. Piotra i św. Pawła. W kaplicy Serca Jezusowego umieszczony jest obraz pędzla M. Łubieńskiej, w lewej kaplicy - św. Stanisława Kostki.
Jezuici, których fundował w Pułtusku bp A. Noskowski (1566), prowadzili duszpasterstwo w kościele do 1773 roku; po ich kasacie bp M. Poniatowski powierzył obiekt i przylegające doń kolegium benedyktynom z Płocka (1781), którzy zarządzali świątynią i prowadzili nauczanie do kasaty w 1864. Następnie oddano świątynię pod opiekę proboszczów kolegiaty.
